Жариялау этикасы
Ғылыми журналдың редакциялық алқасының мүшелері өзінің кәсіби қызметінде "Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ ғылыми журналдарына арналған жариялау этикасының" қағидаттары мен нормаларын ұстанады. Жарияланым этикасы жөніндегі комитеттің (СОРЕ) халықаралық жарияланымдық этикалық нормасына сәйкес жарияланым этикасы әзірленді, сондай-ақ Scopus (Elsevier) журналдарын, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ ғалымының этика кодексін жариялаудың этикалық қағидаларын ұстанад.
Жарияланым этикасы редакторлардың, рецензенттер мен авторлардың этикалық мінез-құлқының нормаларын, қағидаттары мен стандарттарын, мүдделер қақтығысын, әдепке жат мінез-құлықты анықтау жөніндегі шараларды, мақаланы алып қою (ретракция), түзету және теріске шығару жөніндегі нұсқаулықтарды белгілейді.
Жариялау процесінің барлық қатысушылары, атап айтқанда, әр автор, ғылыми редактор, рецензент, жауапты хатшы, «ҚазҰУ Хабаршысы. Педагогикалық ғылымдар сериясы» ғылыми журналдың редакциялық алқасының мүшелері жарияланым этикасының қағидаларын, нормалары мен стандарттарын ұстануға міндетті. Этикалық қағидаларды сақтау ғылыми журналдың сапасын қамтамасыз ету және сақтау үшін де, жариялау процесіне қатысушылар арасында сенімді және құрметпен қарау үшін де маңызды.
Авторлардың, редакторлардың немесе баспагердің өз мақалаларына өз бетінше шолу жасаған жағдайда, шарттық және жалған рецензиялау жағдайында жасаған әрекеттері, агенттік қызметтерге ғылыми зерттеу нәтижелерін жариялау, жалған авторлық, зерттеу нәтижелерін бұрмалау және фабрикациялау, жалған-ғылыми мәтіндерді жариялау, мақалалардың қолжазбаларын авторлардың рұқсатынсыз басқа басылымдарға беру, авторлардың материалдарын үшінші тұлғаларға беру үшін жүгіну жағдайларында авторлық құқықтар және редакциялық процестердің құпиялылық қағидаттары бұзылған, дәйексөзбен, плагиатпен манипуляцияланған жағдайда этикалық емес мінез-құлық болып саналады.
Редакциялық алқа мүшелерінің жарияланым этикасының ұстанымдары
“ҚазҰУ Хабаршысы. "Педагогикалық ғылымдар сериясы” журналының редакция алқасының мүшелері журналды дамытуға, жетілдіруге, халықаралық мәліметтер базасына дейін өрлетуге жауапты, көзқарас еркіндігі қағидаттарын ұстануы керек, авторлар мен журнал оқырмандарының ғылыми және кәсіби қажеттіліктерін қанағаттандыруы, автордың, рецензенттің және журнал баспагерінің коммерциялық мүдделерінің материалдарды жариялау туралы шешім қабылдауға әсер етуіне жол бермеуі қажет, сонымен қатар, ғылыми жарияланымдардың сапасын жақсартуға бағытталған барлық шараны қабылдауы, жариялау процесінің толыққанды кезеңінде ақпарат деректерінің құпиялылығын сақтау қажет.
Барлық автордың тең құқықтығы. Редакциялық алқа мүшелері авторлар ұсынған материалдарды журналда жариялауға қатысты шешім қабылдауға жауапты. Редакциялық алқа мүшелері жазбаларды авторлардың нәсіліне, жынысына, жыныстық ұстанымына, діни сенімдеріне, этникалық шығу тегіне, азаматтығына, саяси көзқарасына немесе коммерциялық түсініктеріне қарамастан, тек мазмұндық ой-өрісіне қарай бағалауы тиіс.
Қолжазбаны жариялау туралы шешім қабылдау. Редакцияға ұсынылған мақалалардың қайсысы жариялануы тиіс екендігі жайлы шешімді журнал редакциясы рәсімдеу, плагиат талаптарына сәйкестігін тексеру нәтижелері негізінде және ғылыми рецензиялау нәтижелері бойынша қабылдайды. Қолжазбаны жариялау туралы шешім қабылдау кезінде редакциялық алқа журнал саясатын және жарияланым этикасын басшылыққа алады, плагиат белгілері бар мақаланы жариялауға, ғылыми этика қағидаларын, стандарттары мен нормаларын бұзуға және авторлық құқықтарды бұзуға жол бермейді.
Редакциялық алқа мүшелері әдепсіз жүріс-тұрыс, плагиат, өз-өзінен көшіру, авторлардың шамадан тыс өз пікірлерін ұсынуы, мүдделер қақтығысы белгілері бар мақалаларды жариялағаны үшін жауапты болады. Егер мақала жазу кезінде жарияланымдық және/немесе ғылыми этика қағидалары бұзылған жағдайда, журналдың ғылыми редакторы редакциялық алқаның шешімі негізінде жарияланымның ретракциясын жүргізуге тиіс. Мақалаларды автор (авторлар) немесе журналдың редакциясы қайтарып алуы мүмкін. Редакция СОРЕ ұсынымдарына сүйене отырып, жарияланымдық және/немесе ғылыми этиканы бұзған жағдайда жарияланған мақалаларды алып қоюды (ретракция) жүзеге асырады.
Мақала төмендегі жағдайларда кері қайтарылады (ретрагирленеді) :
- егер алынған деректердің сенімсіз екендігі немесе заңсыз әрекеттер нәтижесінде алынғаны туралы нақты дәлелдер болса, мысалы, деректерді бұрмалау;
- жазбаның "ҚазҰУ Хабаршысы. Педагогикалық ғылымдар сериясы” журналынан басқа басылымда жариялануының анықталуы
- мақалада плагиаттың анықталуы, соның ішінде суреттер, графиктер, кестелер және т. б.
- мақалада басқа ғалымдарға және олардың зерттеулеріне теріс әсер етуі мүмкін өрескел қателіктердің болуы, мысалы, есептеу немесе эксперимент қатесі;
- үшінші тараптардың мақалаға немесе оның жекелеген бөліктеріне авторлық құқық туралы шағымдардың пайда болуы;
- мақалада жарияланымдық және/немесе ғылыми этика қағидаттарына, стандарттары мен нормаларына қайшы келетін ақпараттың болуы.
Жоғарыда көрсетілген жағдайларда журналдың редакциясы тексеру жүргізеді, оның нәтижелері бойынша мақала жариялаудан алып тасталынуы мүмкін. Ол үшін мақаланы жариялаудан алып тастау актісі жасалады, оны ғылыми редактор растайды және қол қояды. Актінің көшірмесі авторға мақаланың сәйкестігі үшін жіберіледі.
Осыдан кейін журналдың веб-сайтында себептері көрсетіле отыра мақала алынып тасталған деп белгіленеді. Редакциялық алқа мақаланы ретрагирленген (алып тасталынған) туралы ақпаратты журнал веб-сайтының басты бетінде жариялайды және мақаланы алып тасталынғаны туралы ақпаратты журналдың келесі санына орналастырады.
«ҚазҰУ Хабаршысы» журналының редакциясы. Педагогика ғылымдарының сериясы» заң бұзушылықтарға қатысты барлық негізделген өтініштерді жауапкершілікпен, объективті түрде, мұқият зерттейді.
Редакторлар материалды жариялағаннан кейін авторлар анықтаған қателіктер мен бұзушылықтар туралы редакцияға мүмкіндігінше тез хабарлауды авторлар мен рецензенттердің жауапкершілігі мен міндеті деп санайды.
Құпиялылық қағидасы. Жазбаны қарау сатысында (жарияланғанға дейін) редакторлар мен редакция алқасы мүшелері бұл туралы ақпаратты авторлардан, тағайындалған рецензенттерден және баспагерден басқа ешкімге жарияламауы керек. Қарауға алынған кез келген қолжазба құпия материал ретінде қарастырылуы керек. Ғылыми редактордың рұқсатынсыз жазбалар үшінші тарапқа көрсетілмеуі немесе олармен талқыланбауы тиіс.
Редакциялық кеңес мүшелері қабылданбаған қолжазбаларды авторлардың жазбаша келісімінсіз өз зерттеулерінде пайдаланбауын қамтамасыз етеді.
Этикаға жат мінез-құлық талаптарын қарастыру. Редакция алқасының мүшелері қолжазба авторының (авторларының) әдепсіз іс-әрекеттері туралы шағым қай уақытта келгеніне қарамастан «ҚазҰУ Хабаршысы журналында жарияланған жеке-жеке қарастырылуы керек.
Педагогикалық ғылымдар сериясы »мақалаларын, алынған уақытына қарамастан. Редакция мүшелері осындай талаптарға қатысты объективті және адекватты шаралар қабылдауы керек. Егер талаптың дәлелдері расталса, редакция алқасының мүшелері қолжазбаны басудан бас тартуға және автормен байланысты тоқтатуға, тиісті теріске шығаруды жариялауға, сондай-ақ автордың (авторлардың) этикаға жат қылықтарын одан әрі тоқтату үшін басқа шараларды қабылдауға құқылы.
Редакциялық кеңес, олардың лауазымдық міндеттері мен жауапкершілігі
«ҚазҰУ хабаршысы. Педагогикалық ғылымдар сериясы» журналының ғылыми редакторының, жауапты хатшы, редакциялық алқа мүшелерінің міндеттері мен жауапкершілігі бекітілген лауазымдық нұсқаулықтарда көрсетілген.
Автордың жарияланым этикасының қағидалары
Бір реттік басылым. Автор (лар) редакторға ұсынылған мақаланың қолжазбасы басқа басылымдарда қарастырылуға ұсынылмағанына кепілдік береді. Қолжазбаны бір уақытта бірнеше журнал/ басылымға жіберіге жол берілмейді және бұл жариялау этикасын, оның стандарттары мен нормаларын өрескел бұзу болып табылады.
Қолжазбаның авторлығы. Қолжазбаны дайындауға ең көп зияткерлік үлес қосқан адам (екі немесе одан да көп бірлескен авторлармен) авторлар тізімінде бірінші болып көрсетіледі. Әрбір мақала үшін мақаланың соңғы нұсқасын дайындауға, редакция алқасымен өзара байланысқа жауап беретін автор тағайындалуы тиіс, зерттеу жұмысына жеткілікті үлес қосқан барлық қатысушыларды (авторлар саны біреуден көп болса) авторлар тізіміне қосуды қамтамасыз етуі, сондай-ақ, басылымға жариялауға ұсыну үшін барлық авторлардан қолжазбаның соңғы нұсқасын мақұлдауы тиіс. Қолжазбада/мақалада көрсетілген барлық авторлар жұмыстың мазмұнына жауапты.
Түпнұсқалық қағидасы. Автор (- лар) қолжазбада жазылған зерттеу нәтижелері өзіндік жұмыс болып табылатындығына және плагиатты анықтау жүйесі арқылы қолжазбаны тексеру процесінде көрсетілуі мүмкін қателер мен плагиаттың анықталмайтынына кепілдік береді.
Авторлар этикалық емес мінез-құлық, плагиат, өз-өзінен көшіру өз-өзіне сілтеме жасау, деректерді бұрмалау, жалған авторлық, қайталану, мүдделер қақтығысы және ал белгілері бар мақалаларды жариялауға жауапты.
Ақпарат растау қағидасы. Автор(лар) зерттеу барысында өзі пайдаланған ғылыми және өзге де дереккөздерді дұрыс көрсетуге міндеттенеді. Бөтен жұмыстардың қандай да бір бөліктері пайдаланылған және/немесе басқа автордың (лардың) пікірлері алынған жағдайда қолжазбада түпнұсқаның авторы (лары) көрсетілген библиографиялық сілтемелер көрсетілуі тиіс. Күмәнді көздерден алынған ақпарат қолжазбаны рәсімдеу кезінде пайдаланылмауы тиіс.
Егер рецензенттерде, ғылыми редакторларда, журналдың редколлегия мүшелерінде (мүшелерінде) зерттеу нәтижелерінің шынайылығына күмән туындаған жағдайда, автор(лар) қолжазбада келтірілген нәтижелерді немесе фактілерді растау үшін қосымша материалдарды ұсынуы тиіс.
Жариялау процесінде қателерді түзету. Жариялау процесінің кез келген сатысында жұмыста қателер мен олқылықтар анықталған жағдайда, авторлар бұл туралы ғылыми редакторға жедел хабарлауға және жарияланым жасау үшін қане алып тастау немесе жөндеуге көмектесуге, тиісті түзету журналының сайтында түзетулерді (Erratum немесе Corrigendum) түсініктемелерді қосып жасауға міндеттеледі. Түзетуге болмайтын өрескел қателер анықталған жағдайда автор (лар) қолжазбаны/мақаланы кері қайтарып алуы тиіс.
Жариялау этикасын сақтау қағидасы. Авторлар сынмен немесе зерттеуге қатысты ескертулермен, сондай-ақ, рецензиялау және жариялау бойынша редакциямен өзара іс-қимылға қатысты этикалық нормаларды сақтауға міндетті. Авторлардың этикалық қағидаларды сақтамауы жарияланымдар этикасын өрескел бұзуы деп бағаланады және қолжазбаны рецензиялаудан және/немесе жарияланымнан алынып тастауға негіз болады.
Рецензиялаудың объективтілік негізі. «ҚазҰУ хабаршысы. Педагогикалық ғылымдар сериясы» журналының рецензенті қолжазбаның сарапшы бағалануын объективті түрде өткізуге міндетті. Рецензент қолжазба авторына қатысты жеке сын айтуға құқығы жоқ. Рецензент қолжазба мен оның кем-кетіктерін жайлы ескертулерін мысал келтіре отырып көрсетуі тиіс. Рецензент қолжазбаға рецензия жасағанда автордың ұлтын, діни ұстанымын, саяси және өзге де көзқарасын есепке алуына болмайды.
Редакциялық шешімге қосатын рецензенттің үлесі. Рецензенттің сарапшылық бағасы редакцияның жарияланым жайлы шешімі мен автордың қолжазбаны жақсартуына ықпал етеді. Рецензиялаудың нәтижесіне сәйкес редакция ұжымы қолжазбаны қабылдау немесе авторға түзету жұмыстарын жүргізу үшін кері қайтару туралы шешім қабылдайды.
Рецензиялауды уақытылы жасау қағидасы. Рецензент рецензияны редакция белгілеген мерзімде, бірақ қолжазбаны рецензиялауға алған сәттен бастап екі айдан кешіктірмей ұсынуға міндетті. Егер мақаланы қарау және рецензияны белгіленген мерзімде дайындау мүмкін болмаса, рецензент бұл туралы ғылыми редакторға жедел түрде хабарлауы тиіс.
Ұсынылған қолжазбаны рецензиялау кезінде біліктілігі сәйкес келмейді немесе рецензиялауға қатысты шешім қабылдауға жеткіліксіз деп санайтын рецензент бұл туралы ғылыми редакторға дереу хабарлап, қолжазбаны рецензиялаудан бас тартуы керек.
Рецензент тарапынан құпиялық қағидасы. Рецензентке рецензиялауға ұсынылған қолжазба құпия материал ретінде қарастырылуы керек. Рецензент журналдың ғылыми редакторының және/немесе автордың тарапынан жазбаша рұқсат алғаннан кейін ғана оны көрсетуге және/немесе басқа адамдармен талқылауға құқылы.
Рецензиялау және жариялау процесін қамтамасыз ету барысында алынған ғылыми жұмыстың ақпараты мен идеяларын рецензент(-тер) жеке бастың пайдасы үшін қолданылмауы тиіс.
Дерек көздерді растау қағидасы. Рецензент қарастырылып отырған қолжазбаның зерттеу нәтижелеріне әсер етуі мүмкін, бірақ автор(-лар) тарапынан қарастырылмаған ғылыми жұмыстарды көрсетуі тиіс. Сондай-ақ, рецензент ғылыми редактордың назарын қарастырылып отырған қолжазба мен бұрын жарияланған жұмыс арасындағы айтарлықтай ұқсастыққа немесе сәйкестікке аударуы керек.
Егер рецензенттің қолжазбада плагиат, қандай да бір көшіру, жалған, ойдан шығарылған материалдар немесе зерттеу нәтижелері бар деп пайымдауға жеткілікті негіздері болса, онда ол қолжазбаны жариялауға жібермеуге және журналдың ғылыми редакторына жарияланым және ғылыми этика қағидаттарының, стандарттары мен нормаларының бұзулуы туралы хабарлауға тиіс.
Мүдделер қақтығысы
Жарияланым этикасы Комитетінің (СОРЕ) анықтамасы бойынша, мүдделер қақтығысы деп, жарияланудағы материалға қатысты авторлардың, рецензенттердің немесе редколлегия мүшелерінің анық емес мүдделерінің болуындағы қақтығыс жағдайлары. Мүдделер қақтығысы рецензенттің және редколлегияның ғылыми бағалауына әсер ету мүмкіндігіне қаржылық, жеке және кәсіби себептер болған жағдайда пайда болады және нәтижесінде қолжазба жарияланымына қатысты редколлегияның шешіміне әсер етеді.
Журналдың жауапты редакторы қолжазба жарияланымы үрдісіне қатысушы барлық тараптан мүдделер қақтығысын ашуды талап етуі керек.
Редакциялық коллегияның шешіміне қандай да бір әсері болуы мүмкін, потенциалды мүдделер қақтығысын ғылыми редактор, редколлегия мүшелері мен рецензенттер хабардар етуге міндетті. Редколлегия мүшелері қолжазбаның қарастырудан бас тарту керек, егерде қолжазба авторының(лардың) зерттеу нәтижелеріне байланысты белгілі бір бәсекелестік қатынастарда немесе басқа да мүдделер қақтығысы орын алса.
Журналға қолжазбаны қарастыруға берерде, автор(лар) қолжазба мазмұнында зерттеуді қаржыландырудың барлық көздері көрсетілгенін, сонымен қатар, аталған қолжазбаға байланысты пайда болуы мүмкін мүдделер қақтығысына әсер етуші коммерциялық, қаржылық, жеке және кәсіби факторларды жариялауы қажет. Автор(лар), ілеспе хатта өз ойынша мүдделер қақтығысы болған жағдайда қолжазбаны объективті түрде бағалай алмайды деген ғалымдарды көрсетуіне болады.
Рецензент қолжазбаға қатысты мүдделер қақтығысына себеп болатын, бәсекелестік, ынтымақтастық немесе авторлардың басқа да қатынастары болған жағдайда, қолжазбаны қарамау қерек.
Қолжазбаның мазмұнына қатысты мүдделер қақтығысы болған жағдайда, жауапты редактор ғылыми редакторды хабардар етіп, содан кейін ғылыми редактор қолжазбаны қайта тексеру мен рецензиялауды басқа редактор/рецензентке тапсырады. Қарастыру және рецензиялау үрдісінде мүдделер қақтығысының болуы, қолжазбаның қайтарылатынын білдірмейді.
Жарияланымның барлық кезеңдерінде қатысушы тараптар мүмкіндігінше мүдделер қақтығысына қандай да болмасын түрлеріне жол бермеу керек. Мүдделер қақтығысы орын алған жағдайда, аталған қақтығысты анықтаған қатысушы, шұғыл түрде редакцияны хабардар етуі тиіс. Бұл жарияланым және ғылыми этиканың басқа да ұстанымдарының, стандарттары мен нормаларының бұзылуына қатысты.
әл-Фараби ат. КазҰУ ғылыми журналдарына арналған Жариялау Этикасы
